Η ιδιοσυγκρασία είναι μια έννοια που έχει τις ρίζες της στην αρχαία εποχή (Γαληνός) και συνεχίζει να ερευνάται ανά τους αιώνες, μέχρι και από τη σύγχρονη επιστήμη της ψυχολογίας. Είναι μια έννοια διεπιστημονική, με αναφορές και αντιστοιχήσεις σε διάφορους κλάδους (ψυχολογία, ψυχοφυσιολογία, γενετική κ.ά..) και με τέσσερις βασικές πρωταρχικές θεωρητικές προσεγγίσεις στον κλάδο της αναπτυξιακής ψυχολογίας (Thomas και Chess, 1977; Bate 1980; Strelaus et al., 1983 & Lerner και Lerner, 1983), οι οποίες συμφωνούν στα εξής σημεία:
- η ιδιοσυγκρασία αντανακλά στις συμπεριφορικές τάσεις, χωρίς ωστόσο να τις προκαθορίζει
- έχει βιολογικό υπόβαθρο
- η μελέτη της ιδιοσυγκρασίας στη βρεφική ηλικία βασίζεται στην παραδοχή ότι μεγαλώνοντας το άτομο, αυτή αλληλεπιδρά δυναμικά με τις περιβαλλοντικές επιρροές και υπεισέρχονται αστάθμητοι παράγοντες που τροποποιούν τις συμπεριφορικές τάσεις, με απρόβλεπτους τρόπους
- η ιδιοσυγκρασία αφορά σε ατομικές διαφορές μεταξύ των ατόμων και όχι σε εξελικτικές τάσεις των ειδών
- θεωρείται τροποποιήσιμη κατά τη διάρκεια της ζωής των ατόμων.
Έχει υποστηριχθεί λοιπόν ότι τα παιδιά γεννιούνται με προδιαθέσεις ως προς συγκεκριμένους τύπους συμπεριφορών, ο συνδυασμός των οποίων αποτελεί την ιδιοσυγκρασία τους. Συγκεκριμένα τα βρέφη κατατάσσονται σε τρεις ευρείες κατηγορίες, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία τους (σύμφωνα με τους Alexander Thomas και Stella Chess, 1977):
- στα εύκολα βρέφη, τα οποί α είναι κατά βάση ευδιάθετα και συνεπή στις αντιδράσεις τους
- στα δύσκολα βρέφη, τα οποία γίνονται είναι ευερέθιστα και απρόβλεπτα στις αντιδράσεις τους
- στα βραδύκαυστα βρέφη, τα οποία είναι κατά βάση κακόκεφα και δυσπρόσιτα, ενώ χρειάζεται να εκτεθούν επανειλημμένα σε ένα ερέθισμα ώστε να αποκριθούν σε αυτό.
Η ιδιοσυγκρασία των βρεφών επηρεάζει την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους ποικιλοτρόπως, καθώς επιδρά και στη διαμόρφωση των πρώτων αλληλεπιδράσεών τους με το βασικό φροντιστή, άρα στη διαμόρφωση του πρωταρχικού δεσμού. Ενστάσεις έχουν εγερθεί ωστόσο, σχετικά με την κατηγοριοποίηση των βρεφών ως δύσκολων ιδιοσυγκρασιακά, καθώς οι προϋποθέσεις κατάταξής τους σε αυτήν την κατηγορία προκύπτουν από τις υποκειμενικές μαρτυρίες των παρατηρητών γονέων-φροντιστών. Από τη δεκαετία του 1980 αμφισβητήθηκε η εγγενής προέλευση της δύσκολης ιδιοσυγκρασίας, ως μια κοινωνική εννοιολόγηση και κατασκευή, βασισμένη στην υποκειμενική εμπειρία και κατ’ επέκταση ερμηνεία των γονέων-φροντιστών, ή ίσως για μια συνδιαμόρφωση της βρεφικής συμπεριφοράς από την αλληλεπίδραση μαζί τους (Thomas, Chess, & Korn, 1982).
Σε μια επιστημονική μελέτη του 2020 (Abuhammad et al., 2020), βρέθηκε ότι οι βασικότεροι προβλεπτικοί παράγοντες για τη διαμόρφωση της ιδιοσυγκρασίας των παιδιών είναι οι εξής:
- η ικανοποίηση των γονέων από τον έγγαμο βίο/ σχέση τους
- η μέθοδος ταΐσματος του βρέφους
- η βοήθεια που έχει η μητέρα/βασικός φροντιστής κατά την ανατροφή του παιδιού
Οι οποίοι είναι όλοι μεταβλητοί και ελέγξιμοι. Πολιτισμικοί παράγοντες θέτουν περιορισμούς στα ερευνητικά ευρήματα (καθώς προέκυψαν από δείγμα Ιορδανών αραβόγλωσσων μητέρων), είναι όμως ενδεικτικά ότι η ιδιοσυγκρασία δεν είναι εγγενής, αποκλειστικά βιολογικώς προκαθορισμένη και αμετάβλητη. Κατά πόσο η ιδιοσυγκρασία είναι μεταβλητή κατά τη διάρκεια της ζωής του ατόμου θα προσπαθήσουμε να δούμε στη συνέχεια…
Γεννιόμαστε ή Γινόμαστε; Κατά πόσο η ιδιοσυγκρασία είναι σταθερή κατά την ανάπτυξη;
Σύμφωνα με μια επιστημονική μελέτη στα τέλη της δεκαετίας του ‘70, φάνηκε ότι υπάρχουν ιδιοσυγκρασιακές προδιαθέσεις, όμως αυτές δεν έχουν απαραίτητα σταθερότητα και ακαμψία κατά τη διάρκεια του χρόνου (Chess & Thomas, 1977). Συγκεκριμένα:
- υπάρχουν διαφορετικές πτυχές των ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστικών και κάποιες από αυτές γίνονται εμφανείς σε μη γνώριμες καταστάσεις, αποκαλύπτοντας χαρακτηριστικά του ατόμου που δεν εξέφραζε σε αποκρίσεις του στο γνώριμο περιβάλλον
- η ιδιοσυγκρασία αλληλεπιδρά δυναμικά με το περιβάλλον
- ο βαθμός και η ένταση που ένα άτομο τείνει να επηρεάζεται από περιβαλλοντικούς παράγοντες, τροποποιώντας (απρόβλεπτα) τις ιδιοσυγκρασιακές του προδιαθέσεις, είναι κι αυτός μέρος της ιδιοσυγκρασίας του
- ο τρόπος αλληλεπίδρασης του περιβάλλοντος με την ιδιοσυγκρασία ενός ατόμου είναι μη προβλέψιμος
- αστάθμητοι παράγοντες υπεισέρχονται στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου από την παιδική ως την εφηβική ηλικία, ενισχύοντας και άλλοτε αλλάζοντας τις ιδιοσυγκρασιακές τάσεις, οι οποίες επικρατούν ή ατονούν αντίστοιχα.
Σύμφωνα με τη μεταγενέστερη θεωρία των ίδιων μελετητών (Chess & Thomas, 1991) τη «θεωρία της καλής προσαρμογής» (“Concept of Goodness of Fit”), η ιδιοσυγκρασία έχει νόημα να μελετάται ως συνάρτηση με τα εγγενή χαρακτηριστικά του ατόμου και του περιβάλλοντός του. Παραμένει λοιπόν σταθερή και ενδυναμώνεται η ιδιοσυγκρασία ενός ατόμου όταν αυτή είναι εναρμονισμένη με άλλα ατομικά χαρακτηριστικά του και με περιβαλλοντικές συνθήκες του πλαισίου του- όπως παραδείγματος χάριν με τα κίνητρα του ατόμου αλλά και με τις περιβαλλοντικές απαιτήσεις, προσδοκίες και ευκαιρίες που του προσφέρονται. Στον ιδανικό συνδυασμό, η ιδιοσυγκρασία βοηθά το άτομο να προσαρμοστεί επιτυχώς στο πλαίσιό του και παράλληλα ενδυναμώνονται οι ιδιοσυγκρασιακές τάσεις του ατόμου, μέσα από τις επιτυχείς εμπειρίες του σε αυτό το πλαίσιο. Πρόκειται για μια αμφίδρομη κατάσταση και ως τέτοια αξίζει να μελετάται (σύμφωνα με το «θεωρητικό μοντέλο καλής προσαρμογής»). Μάλιστα, έχει προταθεί μια σύγχρονη θεραπευτική παρέμβαση βασισμένη στην ιδιοσυγκρασία (“Temperament-Based Intervention”) σύμφωνα με την οποία οι βασικοί φροντιστές καλούνται να βοηθήσουν τα παιδιά να πλοηγούνται στο περιβάλλον τους κάνοντας επιλογές εναρμονισμένες με την ιδιοσυγκρασία τους, με το φυσικό ρυθμό και τάσεις τους δηλαδή, διαμορφώνοντας και εξασκώντας έτσι την αυτορρύθμισή τους, ώστε και μελλοντικά να μπορούν να αναγνωρίζουν και να αξιοποιούν κατάλληλα τις συμβατές με την ιδιοσυγκρασία τους περιβαλλοντικές ευκαιρίες (McClowry et al., 2008).
Επίσης, σύμφωνα με μια διαδικτυακή επιστημονική μελέτη του 2019 με ένα ευρύτατο πληθυσμιακό δείγμα, φάνηκε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό τείνει να μεταβάλει τα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά του με το πέρας των ετών, σε αντίθεση με την κλασσική θεώρηση που αντιμετωπίζε την ιδιοσυγκρασία ως ένα συνεπές φαινότυπο (Zorzetti et al., 2019). Συγκεκριμένα, τα 2/3 των συμμετεχόντων ανέφερε ιδιοσυγκρασιακές μεταβολές κατά την παιδική, εφηβική ή ενήλικη περίοδο. Οι βασικές ιδιοσυγκρασιακές κατηγοριοποιήσεις στη συγκεκριμένη μελέτη ήταν οι εξής τέσσερις: εσωστρέφεια, αστάθεια, σταθερότητα και εξωστρέφεια. Το βασικό παρατηρήσιμο μοτίβο λοιπόν που προέκυψε, δείχνει ότι η ιδιοσυγκρασιακή μεταβολή αφορά στη μείωση των εσωστρεφών κατηγοριών και τη μετατροπή τους σε ασταθείς ή εξωστρεφείς, ειδικά στην ύστερη παιδική και εφηβική ηλικία, καθώς και στην πρώιμη νεότητα. Η ιδιοσυγκρασία βάσει αυτών των δεδομένων, φαίνεται να είναι μια προϋπάρχουσα πρώιμη τάση του ατόμου αλλά και μια δυναμική έννοια, διαχρονικά μεταβαλλόμενη.
Τέλος, στη μεγαλύτερη διαπολιτισμική συλλογική ερευνητική απόπειρα του 2024 (491 ερευνητικοί συνεργάτες, 83.423 συμμετέχοντες γονείς από 59 έθνη), τη «διεθνή έρευνα ιδιοσυγκρασίας» (the “global temperament project”) προέκυψε ότι το πολιτισμικό πλαίσιο των βρεφών αποτελεί σημαντική συνισταμένη της ιδιοσυγκρασιακής τάσης που επιδεικνύουν (Putnam, S. P., Selec, E., French, B., Gartstein, M.A., Lira Luttges, B. and 489 Members of the Global Temperament Project (in press)). Για παράδειγμα, εντοπίστηκε ότι η εξωστρέφεια και η καλή διάθεση είναι συχνότερη τάση σε βρέφη που γεννιούνται μέσα σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο που προωθεί τους βραχυπρόθεσμους στόχους, παρέχει καλό βιοτικό επίπεδο και προωθεί την ατομική ελευθερία, κυρίως λόγω των γονεϊκών πρακτικών, της συναισθηματικής τους κατάστασης και της γονικής νοοτροπίας που προωθείται. Αντιθέτως, οι χώρες της νότιας Ασίας και Αμερικής σκοράρουν υψηλότερα σε επίπεδα ευερεθιστότητας και κακής διάθεσης ως βρεφικά ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά, σε σχέση με αυτές της βορειοδυτικής Ευρώπης, σύμφωνα πάντα με τις μαρτυρίες των γονέων που συμμετείχαν στην έρευνα.
Επομένως, αφενός όσο υπάρχουμε, γινόμαστε διαρκώς…και από την άλλη, έχει σημασία τόσο το πού γεννιόμαστε, όσο και το πού και πώς συνεχίζουμε να υπάρχουμε και να γινόμαστε. Όπως λέει και η Χαϊντεγκεριανή φιλοσοφία, το «(να) είναι» βρίσκεται ερριμμένο εν τω κόσμο, η ύπαρξη δηλαδή ρίχνεται μέσα σε ένα κόσμο και ο κόσμος της αποτελεί υπαρκτικό χαρακτηριστικό της. Ο κόσμος είναι μέσα μας και εμείς μέσα στον κόσμο. Κι επειδή, όπως κάποιος φιλόσοφος (ο Ludwig Josef Johann Wittgenstein) έχει υποστηρίξει, «τα όρια του λόγου μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου», έχει κάποιο ενδιαφέρον, κλείνοντας, να ανοίξουμε τη λέξη-έννοια που συζητάμε στα μέρη που τη συνθέτουνꞏ ετυμολογικά η λέξη ιδιοσυγκρασία αναλύεται στα εξής: ἴδιος (σημ. προσωπικός/όμοιος/αμετάβλητος) + σύγκρασις<συγκεράννυμι<σύν+κεράννυμι (σημ. ανακατεύω μαζί, συνδυάζω).
Βιβλιογραφία
Abuhammad, S., Khraisat, O.M., Joseph, R.A., & Al Khawaldeh, A.T. (2019). Factors that predict infant temperament: A Jordanian study. Journal of pediatric nursing. https://www.pediatricnursing.org/article/S0882-5963(19)30295-7/fulltext
Craig, G. J., & Baucum, D. (Ed.). (2007). Η Ανάπτυξη του Ανθρώπου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
Chess, S., & Thomas, A. (1977). Temperamental individuality from childhood to adolescence. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, 16(2), 218–226. https://doi.org/10.1016/s0002-7138(09)60038-8
Chess, S., & Thomas, A. (1991). Temperament and the concept of goodness of fit. In J. Strelau & A. Angleitner (Eds.), Explorations in temperament: International perspectives on theory and measurement (pp. 15–28). Plenum Press. https://doi.org/10.1007/978-1-4899-0643-4_2
Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Rothbart, M. K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R. A., & McCall, R. B. (1987). Roundtable: What Is Temperament? Four Approaches. Child Development, 58(2), 505–529. https://doi.org/10.2307/1130527
McClowry, S. G., Rodriguez, E. T., & Koslowitz, R. (2008). Temperament-Based Intervention: Re-examining Goodness of Fit. European journal of developmental science, 2(1-2), 120–135. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20354571/
Putnam, S. P., Selec, E., French, B., Gartstein, M. A., B, L. L., & Project, P. I. T. G. T. (2024, January 15). The Global Temperament Project: Parent-Reported Temperament in Infants, Toddlers and Children from 59 Nations. Developmental Psychology. https://durham-repository.worktribe.com/output/2348253/the-global-temperament-project-parent-reported-temperament-in-infants-toddlers-and-children-from-59-nations
Thomas, A., Chess, S., & Korn, S. J. (1982). The Reality of Difficult Temperament. Merrill-Palmer Quarterly, 28(1), 1–20. http://www.jstor.org/stable/23086280
Zorzetti, R., Pereira, L. D., Lara, D. R., & de Araújo, R. (2019). Low affective temperament consistency during development: Results from a large retrospective study. Journal of affective disorders, 248, 180–184. https://doi.org/10.1016/j.jad.2019.01.034
Εικόνες
Free Photo | Portrait of baby with funny wig. (2024, January 31). Freepik. https://www.freepik.com/free-ai-image/portrait-baby-with-funny wig_138673250.htm#fromView=search&page=1&position=40&uuid=38b7d317-d91a-4315-baa4-8ebf845ab864
